Unha das primeiras datas nas que se ten noticia do izado dunha bandeira negra no estado Español, foi o 17 de Xuño de 1873 no ámbito das Revolucións Cantonais durante o recen estreado réxime republicano. Produciuse en Carmona nunha rebelión Internacionalista e dá conta diso o xornal monárquico A Esperanza.
Reunidos nun club chamado La Lata, un grupo de republicanos internacionalistas xunto a uns mil voluntarios saíron ao campo para facer retirar aos xornaleiros que traballaban na recolección nos casaríos do municipio, mentres os que se quedaban na cidade tomaban o Alcázar e izaban a bandeira negra. A rebelión tras unhas cantas escaramuzas foi esmagada ao día seguinte e a bandeira negra foi feita retallos e substituída pola española tricolor como emblema da república.
Case século e medio despois Mario Gutiérrez Cru (Madrid, 1979) realizaba unha acción na cidade de Xaén titulada “Bandeiras pretas”. Nela arriaba a bandeira española do seu mastro nunha céntrica praza da cidade, dobrábaa coidadosamente e gardábaa, e no seu lugar izaba unha enorme bandeira negra como acción simbólica de riscado dos conceptos de identidade política e patria. Claro que os tempos cambiaron, a situación política, económica ou social difire enormemente dos tempos do I República e con todo a acción foi censurada e recolleita na prensa non como unha acción artística senón máis ben como un suceso político.
O diario O Ideal de Xaén sinalaba que a bandeira negra fora arriada polos bombeiros da cidade tan só tres horas logo da realización da acción e de que os veciños da zona houbesen alertado á policía de que se tiña retirado a bandeira española, dando as autoridades a orde da súa inmediata reposición. Logo destes sucesos e tras unha negociación cos responsables políticos, levouse a cabo o proceso de intercambio de bandeiras e o emblema nacional volveu a ondear no mastro.
Moreno Luzón sinala que os usos dos símbolos nacionais facilita o estudo doutras cuestións relacionadas, como os avatares dos procesos de nacionalización, pugnas entre nacionalismos e as relacións entre estado e sociedade civil. É esta última cuestión a que aquí ten lugar: como os símbolos nacionais son postos en cuestión para ser os obxectos de mediación simbólica entre as accións da sociedade civil e as políticas dos estados.
O uso da bandeira por artistas ou colectivos cun carácter reivindicativo móstranos como esta deixou de funcionar como símbolo de identidade ou cohesión e como máis ben converteuse nun obxecto suxeito a distintas tensións no campo da política.
En 1944 Claude Cahun, que centrara a súa actividade na transformación da súa identidade criticando así os estereotipos femininos e que formaba parte da Resistencia en Jersey, dispuxo unha bandeira nunha igrexa da cidade, ocupada pola Alemaña nazi, na que se lía “Xesús é grande, pero Hitler o é máis, porque Xesús morreu pola xente, pero a xente morre por Hitler”. Por esta acción foi condenada a morte pola Gestapo, aínda que posteriormente a pena fose conmutada.
Anos máis tarde, en 1970 a artista americana Faith Ringgold foi xulgada e condenada por levar a cabo unha acción co colectivo Guerrilla Art Action Group titulada “The peoples flag show” que se realizaba como protesta contra a lei de profanación da bandeira que acababa de aprobar o Congreso de EEUU.
En 1987 durante a ditadura chilena, a acción “A media asta”, coa que se iniciaba o colectivo chileno Las yeguas del Apocalipsis, formado por Pedro Lemebel e Francisco Casas, centrábase tamén na bandeira. Vestidos un de vermello e o outro de azul e branco e cunha estrela no peito, arrastraban un veo negro en sinal de loito, vinculando por un lado bandeira e morte e por outro a apropiación por parte da ditadura dos símbolos nacionais.
E para terminar con esta pequena lista, unha das accións máis soadas do Colectivo Sociedad Civil realizada no ano 2000 na Praza Maior de Lima, centro do poder político peruano, e titulada “Lava La bandera”, na que de forma multitudinaria lavábase a bandeira peruana con xabón Bolívar. Esta acción desenvolvíase durante o goberno autocrático de Fujimori acusado de fraude electoral e corrupción e que finalmente sería expulsado do goberno.
Nesta pequena mostra de accións artístico políticas en torno a distintas bandeiras, podemos ver como o símbolo por excelencia da nación é utilizado para cuestionar as políticas dos estados no campo de batalla do simbólico.
Mario Gutiérrez Cru risca a bandeira e ríscaa ao intercambiala por outra negra, subtraendo a cor ata mergullala na sombra. Non a utiliza como símbolo da nación como nos casos que vimos senón que nos achega á idea de nación como negatividade, como subtracción do territorio a aquel que o ocupa para ceder a soberanía a un estraño ente.
Esta acción preséntase como continuidade doutros traballos como “Breaking News” realizado en Breda na que riscaba as noticias de distintos xornais das cidades polas que ía pasando para deixar a soas ás imaxes, ou tamén “Sem comentarios”, realizada en Lisboa e na que o riscado realizábase esta vez sobre mapas. Un paso máis aló vai a instalación “PIG” nas que fronte a tres bandeiras negras, uns megáfonos reproducen ao mesmo tempo os himnos de Portugal, Irlanda e Grecia, sumando ao borrado de bandeiras o son cacofónico dunha música inaudible.
Como escribía Flaubert desde Croisset a George Sand: A experiencia proba (paréceme) que ningunha forma contén o ben en si. (...) republicanismo, imperio..., xa non queren dicir nada, porque as ideas máis contraditorias poden entrar en cada un deses caixóns. ¡Todas as bandeiras mancháronse ata tal punto de sangue e de merda que xa é hora de non ter ningunha (...)
E os tempos non cambiaron tanto.
|
